In de hal van de hervormde kerk in Garnwerd staat een grote plaat van rode zandsteen. Daarop staat een afbeelding met drie bespaakte raderen en een rij boogjes. De toenmalige voorzitter van de Stichting Oude Groninger Kerken, wijlen Harry de Olde maakte mij jaren geleden attent op de steen. Hij wist niet precies wat de betekenis van de afbeeldingen was, en kende in Nederland ook geen parallellen.

Nu blijken zandstenen sarcofagen, sarcofaagdeksels en grafplaten helemaal niet zo zeldzaam te zijn. Alleen al in Nederland zijn er op dit moment zeker 353 bekend, zoals blijkt uit een inventarisatie die Piet Heinsbroek maakte. Oorspronkelijk moeten er nog veel meer geweest zijn, maar omdat steenmateriaal nu eenmaal zeldzaam en duur is in Nederland, zijn veel stenen secundair gebruikt als drempel of ander bouwmateriaal.

In de kerk van Termunten lag een fotokopie met gegevens over de stukken zandsteen aldaar van de hand van Heinsbroek. Navraag leerde dat hij kort daarvoor overleden was. Zijn omvangrijke documentatie wordt nu deels in het stadsarchief van Vlaardingen (het ‘Hollandse’ deel) en deels bij de RCE in Amersfoort bewaard. Bij het maken van het overzicht had Heinsbroek al het materiaal uit oudere literatuur verzameld (noot 1) en de stenen vrijwel allemaal bezocht en gefotografeerd en/of opgemeten.

Sarcofaagdeksel of grafplaat?

In de wandeling worden de stenen platen vaak ‘sarcofaagdeksels’ genoemd, maar waarschijnlijk zijn ze lang niet allemaal als zodanig gebruikt, ook al liggen ze nu soms op een zandstenen sarcofaag. Het is niet duidelijk of dat de oorspronkelijke situatie is. Mogelijk dekten verschillende grafplaten een in de grond, of later in de kerk, gedolven graf. De bovenkant van de grafplaat was dan zichtbaar voor de bezoeker van kerkhof of kerk. Om te voorkomen dat men over de grafplaat struikelde is het reliëf van de versiering meestal vlak gehouden. Lang niet alle grafplaten/deksels zijn versierd overigens.

Waar zijn ze gevonden?

Grafplaten/deksels worden vooral gevonden in kustprovincies langs de Noordzee (van Zeeland tot in Denemarken). Wanneer men de lijst die Heinsbroek opstelde op een kaart van Nederland plot (ik hoop deze kaart als hij compleet is binnenkort hier te publiceren) valt het overweldigende aantal sarcofagen/deksels in de provincies Friesland, Groningen en in mindere mate Noord-Holland op. Veel minder exemplaren zijn gevonden in Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht, en Flevoland, allemaal ‘boven de grote rivieren’. Er is één uitzondering, afkomstig uit de St Amalberga in Susteren. Ook uit het Rijnland zijn er enkele tientallen exemplaren bekend (noot 2).

Waar komen ze vandaan?

De meerderheid is vervaardigd uit rode zandsteen, afkomstig uit de Eifel en het Wesergebied. Een geringer aantal is van gele Bentheimer zandsteen. De exacte herkomst is mij onduidelijk; er is vrijwel geen petrografisch onderzoek gedaan. Wel is een plek gevonden waar steen gewonnen is (noot 3).

Het zijn dus importstukken in de lage landen. Het vervoer van de 600 kilo zware stenen platen moet een majeure operatie geweest zijn. Transport over water ligt voor de hand. Daar wijst de verspreiding ook op. In waterrijke gebieden waren veel kleine geulen en sloten die bevaarbaar waren voor de platbodemschuiten. Maar dan nog moesten de platen uiteindelijk per kar naar de uiteindelijke bestemming worden gevoerd. Het is aannemelijk dat ze bedoeld waren voor de graven van belangrijke personen. Er zijn aanwijzingen dat de platen in de loop van de tijd voor steeds weer nieuwe graven werden hergebruikt.

Datering

In de praktijk blijkt het lastig om de grafplaten te dateren. Een absolute datering is alleen mogelijk wanneer men weet wie er in het graf begraven lag, met de sterfdatum.

Een andere mogelijkheid is wanneer de grafplaat gekoppeld kan worden aan een goed gedateerde bouwfase van de kerk. Een absolute datering van de Nederlandse exemplaren is daardoor zelden mogelijk. Lang gebruikte men stilistische kenmerken op de platen als hulpmiddel bij de datering, maar verschillende archeologische vondsten wijzen op eventuele onbetrouwbaarheid van deze methode (noot 4). Er is dringend nieuw onderzoek nodig waarbij het totale bestand aan afbeeldingen op de deksels in een kader wordt gezet van versieringsmotieven die gebruikt zijn op stenen maar ook metalen voorwerpen uit de hele vroegmiddeleeuwse periode.

Zo blijkt dat in het Rijnland sarcofaagdeksels/grafplaten zijn gevonden die men daar (op stilistische gronden?) in de 7^e eeuw dateert. Deze passen in een Frankische versieringstraditie, die weer direct teruggaat op de laat-romeinse traditie aldaar (noot 2).

In Nederland neemt men vooralsnog aan dat de bulk van de grafplaten in de 11^e en de 12^e eeuw te dateren zijn, met uitlopers naar de 10^e en 13^e eeuw. Dat hangt ook samen met de vooronderstelling dat er een (stenen?) kerk aanwezig moet zijn, waar overledenen in of rond ter aarde werden besteld.

Naast de vraag over de datering en het gebruik van de versieringselementen staan er nog meer vragen open. In volgende blogs probeer ik hier, naarmate mijn onderzoek vordert, meer over te vertellen.

– hoe was de productie en het transport georganiseerd?

– welke transportroutes werden gebruikt?

– werd de versiering op de stenen al aangebracht in het productiegebied of pas bij aflevering?

– konden de ‘klanten’ bepaalde voorstellingen bestellen?

De laatste vraag interesseert me in het bijzonder. In mijn onderzoek naar Heidens Nederland bleven de zonneraderen van Garnwerd lang zonder parallel. Uit de nieuwe inventarisatie blijken er nu naast de steen uit Garnwerd, nog zes grafplaten met zonne- of radmotieven te zijn. Welke betekenis kon aan deze zonneraderen worden gegeven? Wijst dit op oude tradities die lang zijn blijven bestaan?

Heidens en christelijk

1. Op de steen in Garnwerd staan drie raderen, met elk in het midden een centrum waaruit acht spaken naar het deels dubbele rad lopen.
2. en 3. In het kerkmuseum in Jannum (deze ‘buitenpost’ van het Fries Museum herbergt een aantal middeleeuwse sarcofagen, grafplaten en andere grotere stenen objecten) bevindt zich een sarcofaagdeksel met de afbeelding van een cirkel met acht stralen. Deze is afkomstig uit Beets. Op het oude kerkhof van Beets werden in het verleden mogelijk twaalf grafplaten gevonden (deze zijn te vinden in de dokumentatie van de heer Heinsbroek), die deels dus in Jannum liggen en deels verdwenen zijn. Fysiek verdwenen is helaas een fragment van een sarcofaagdeksel met twee concentrische cirkels en een zesspakig rad.
3. Uit Baflo komt een fragmentaire afbeelding bestaande uit zes concentrische cirkels met acht stralen; de steen ligt thans in het depot van het Groninger Museum in Hoogkerk.
4. Uit de OLV kerk in Harderwijk is een zeer verweerde grafplaat met een cirkel met acht stralen afkomstig;
5. Uit Zwaag is een plaat afkomstig met – afhankelijk hoe je het interpreteert – mogelijk vier cirkels met acht stralen.
6. Tenslotte komt er uit Midwolde nog een afbeelding met zes cirkels en acht stralen.

Schematisch vertonen deze zeven afbeeldingen grote overeenkomsten. In alle gevallen, op een na, is er sprake van acht stralen, die vanuit een centrum stralen. In twee gevallen kan men de afbeelding als een rad interpreteren; in de overige is sprake van een of meer (concentrische) cirkels. Zijn dit inderdaad afbeeldingen van de zon, zo ja, hoe passen ze in het totale versieringsrepertoire van de grafplaten?

Er zijn verschillende types versiering op de grafplaten te onderscheiden, soms in combinatie met elkaar (noot 5). Sommige versieringen komen direct voort uit een christelijke beeldtaal, zoals het stafkruis en het griekse kruis. In Noord-Nederland zijn veel platen versierd met kromstaven en kruisstaven. Deze worden met een bijbelspreuk in verband gebracht. Sommige grafdeksels dragen een menselijke afbeelding, die vermoedelijk de overledene voorstelt. De boogjes op de steen met de raderen in Garnwerd worden wel geïnterpreteerd als een onderdeel van de kerkarchitectuur, maar zijn daar eigenlijk iets te oud voor. De regelmatig voorkomende gestileerde levensboom is op zich een oud motief, dat op zeker moment in de christelijke traditie wordt overgenomen.

Wellicht geldt iets vergelijkbaars voor het zeer vaak voorkomende radkruis, dat bekend staat als ‘Keltisch’ versieringsmotief uit de voor-romeinse tijd. Het wiel dat de Keltische dondergod Taranis met zich meevoert, is een radkruis. Het komt ook op de Gundestrupketel (hyperlink) voor. Directe parallellen zijn ook te vinden in het National Museum in Dublin, kleine gouden schijven met een kruis binnen concentrische cirkels, daterend uit de bronstijd.

Daarnaast zien we afbeeldingen van palmetten en rozetten. Dit waren al populaire motieven in de klassieke oudheid. Er zijn ingewikkelde geometrische versieringen die aan de Germaanse dierstijl doen denken die in de vroege middeleeuwen populair was in noord-Europa.

Binnen dit geheel misstaan de patronen van cirkels, stralen en raderen helemaal niet. Er zijn vele parallellen gevonden die gedateerd worden vanaf de prehistorie tot in de vroege middeleeuwen.

Ze worden verklaard als zonnesymbolen of symbolen die naar de kringloop van het leven verwijzen. De ‘zonnesteen’ uit Harpstedt, mogelijk al daterend uit de bronstijd, draagt een afbeelding van 18 concentrische cirkels. Fibulae uit de romeinse (ijzer)tijd en vroege middeleeuwen zijn versierd met concentrische cirkels en kruisen. Onder de laatsten zijn er minstens twee die een opmerkelijke overeenkomst hebben met de versieringen op onze grafplaten.

Het Rijksmuseum van Oudheden bezit een fibula uit Baflo met een versiering bestaande uit een schijf/rad met acht spaken. En bij Wijk-bij-Duurstede vond een amateur-archeoloog met een metaaldetector zeer onlangs een zilveren fibula met een achtspakig rad. Beide fibulae worden in de 6e eeuw gedateerd!

De vraag is nu wat de betekenis van deze versieringselementen is. Per definitie zijn de grafplaten ontstaan in een christelijke context, maar net als met andere elementen in het vroege christendom, bleven diep ingewortelde restanten van een eerdere godsdienst nog lang bestaan. Pas op zijn vroegst in de 13^e eeuw begint de christelijke traditie echt volledig de overhand te nemen, dus met een datering in de 10^e-12^e eeuw is het wel mogelijk dat de elementen verwijzen naar een nog op dat moment reëel gevoelde traditie. Ze verwijzen dan denkelijk naar de kringloop van het leven.

Wordt vervolgd dus!

Noten

©2017 Judith Schuyf

Ik dank het Stadsarchief Vlaardingen, Jeroen ter Brugge en Albert Reinstra (RCE) voor hulp en informatie bij het onderzoek voor dit artikel.

1. Met name Martin, H. (1957) Vroeg-middeleeuwse zandstenen sarcophagen in Friesland en elders in Nederland. Drachten.
2. Nisters-Weisbecker, Andrea (1983) Grabsteine des 7.- 11. Jahrhunderts am Niederrhein. Bönner Jahrbücher 183, 175-327.
3. Heimberger, H. (1956) Frühmittelalterliche Trapezsärge aus dem Odenwald. Badische Heimat 36, 125-138.
4. Kuiken, Kees (2004) Middeleeuwse zandstenen grafkisten uit Westerlauwers Friesland. De Vrije Fries 84, 9-28.
5. Waslander, Christine en Peter Homan (1991) Dekselse graven. Noord Nederlandse grafsculptuur in de elfde en twaalfde eeuw. Meppel.